Górska — architektura schronisk

9 marca o godz. 17.00 zostanie otwarta w Centrum Edukacji Przyrodniczej Tatrzańskiego Parku Narodowego wystawa pt. Górska — architektura schronisk, poświęcona najbardziej znanemu wycinkowi twórczości Anny Górskiej. Organizatorem wystawy jest TPN oraz rodzina Anny Górskiej — Ewa Górska-Schumacher (córka) i Anna Schumacher (wnuczka), przy współpracy Muzeum Tatrzańskiego.

Pretekstem zorganizowania ekspozycji była dziesiąta rocznica śmierci artystki, która minęła 23 czerwca 2012 r., a także nadchodząca setna rocznica jej urodzin, która upłynie 8 czerwca 2014 r. Wystawa otwiera cykl wydarzeń, których celem jest nie tyle przypomnienie dzieł i działalności Anny Górskiej (w końcu jej twórczość nie pozostaje anonimowa), co przywracanie im właściwego miejsca w dorobku architektonicznym Podhala, Polski, a nawet szerzej — Europy.

Była bowiem Anna Górska osobą niepospolitą, podobnie jak jej rodzice i bliska rodzina. Ojciec, Konstanty Tołwińskie (1876–1961), był profesorem geologii, wybitnym specjalistą od geologii Karpat, a zwłaszcza geologii złóż ropy naftowej i gazu ziemnego. M.in. w latach 1911–1914 szukał złóż ropy naftowej na Sumatrze, a w 1916 r. rozpoczął pracę w Borysławiu, obejmując trzy lata później kierownictwo tamtejszej Stacji Geologicznej, która pod jego ręką rozwinęła się w Karpacki Instytut Geologiczno-Naftowy z własną siedzibą w nowoczesnym gmachu i poważnym personelem naukowym. Matka, Maria z Krahelskich Tołwińska (1881–1951), była doktorem nauk przyrodniczych, w latach 1909–1920 pracowała naukowo na uniwersytetach w Krakowie, Kopenhadze i Wilnie, na początku lat 20. XX w. była attache kulturalnym przy ambasadzie Polskiej w Helsinkach. Znała siedem języków, m.in. fiński — przetłumaczyła na język polski część pieśni fińskiego eposu narodowego Kalewala. Ciotką Anny była siostra Matki Wanda z Krahelskich Filipowiczowa, która wsławiła się w 1906 r. zamachem bombowym na generał-gubernatora stolicy Skałona, w 1921 r. była współzałożycielką (wraz z Janem Durko i Januszem Korczakiem) Towarzystwa „Nasz Dom” oraz w 1942 r. współinicjatorką (wraz z pisarką Zofią Kossak-Szczucką) powstania w okupowanej Warszawie Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom, przekształconego w Radę Pomocy Żydom (tzw. Żegota). Wreszcie warto wspomnieć o kuzynce Krystynie Krahelskiej, córce brata Matki — Jana, której twarz uwieczniła Ludwika Kraskowska-Nitschowa w najbardziej znanym pomniku stolicy — Warszawskiej Syrenki (1936–1937), a której okupacyjna poezja odzyskuje z wolna należne jej miejsce (m.in. to ona jest autorką najbardziej znanej powstańczej pieśni — Hej chłopcy bagnet na broń).

W tej patriotyczno-naukowo-artystycznej rodzinie urodziła się w Krakowie 8 czerwca 1914 r. Anna Tołwińska. W 1923 r. wraz z matką zamieszkała w Zakopanem, ale jeszcze jako mała dziewczynka wyjeżdżała stąd do Szwajcarii, gdzie pobierała nauki w szkole dla dziewcząt. Wykształcenie średnie zdobywała już w Zakopanem, uczęszczając do Prywatnego Sanatoryjnego Gimnazjum im. Bł. Ładysława z Gielniowa przy ul. Nowotarskiej, potocznie zwanego „Szarotką”. Było to gimnazjum dla dziewcząt, w którym jej Mama uczyła przyrody. Tu w 1931 r., w wieku 17 lat, Anna zdała egzamin maturalny.

W 1933 r. Anna Tołwińska podjęła studia na Wydziale Architektury Politechniki Lwowskiej. W 1935 r. zmieniła miejsce studiów na Politechnikę Warszawską, gdzie zetknęła się z najwybitniejszymi polskimi architektami okresu międzywojennego, m.in. Tadeuszem Tołwińskim (wbrew zbieżności nazwisk nie byli spokrewnieni), ówczesnym dziekanem Wydziału Architektury oraz Bohdanem Pniewskim, którzy wywarli znaczący wpływ na późniejszą twórczość architektoniczną Hanki, jak ją nazywali najbliżsi. Jeszcze w czasie studiów, w 1936 r., Anna wykonała swój pierwszy projekt ‑ przebudowę świeżo zakupionego przez rodziców domu z 1912 r. położonego na Małym Żywczańskiem, w willę „Pod Reglem”. Przebudowa ta utrzymana w duchu stylu zakopiańskiego drugiego, nawiązywała do powstających w tym czasie drewnianych willi Stefana Meyera i Franciszka Kopkowicza.

Studia ukończyła w 1939 r., tuż przed wybuchem II wojny światowej. W okresie okupacji przebywała w Zakopanem, gdzie pracowała w kierowanym przez Stefana Żychonia wydziale budowlanym Zarządu Miejskiego (Der Stadtkommissar in Zakopane — Bauabteilung). Stefan Żychoń, również absolwent Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej (1935), a asystent na tymże wydziale, zdołał sprowadzić w czasie okupacji kilku wybitnych architektów, takich jak Juliusz Żórawski, Jerzy Mokrzyński, Marian Sulikowski. W „Bauamcie” pracowali także Janusz Warunkiewicz, Jędrzej Czarniak oraz Michał Górski.

Michał Górski (1911–1985), przyszły mąż i współpracownik Anny, był inżynierem budowlanym i sportowcem. Przed II wojną światową był znanym zawodnikiem uprawiającym narciarstwo biegowe i kombinację norweską, uczestnicząc m.in. w Igrzyskach Olimpijskich w Garmisch Partenkirchen (1936). Annę i Michała połączyły wspólne pasje: narciarstwo i turystyka górska oraz troska o architektoniczne oblicze regionu. Pobrali się w 1942 r., a rok później urodziła się ich jedyna córka Ewa.

Mimo ciężkich lat okupacji architekci „Bauamtu”, dzięki warunkom jakie wywalczył dla nich Stefan Żychoń, mieli możliwość realizowania wielu interesujących projektów, których Anna Górska była projektantem lub współprojektantem. Była to jednak praca dla Niemców. Jak wspominała, „dla oderwania się od koszmaru rzeczywistości, snułam na papierze szkice jakiegoś niesprecyzowanego schroniska”.

Zaraz po wojnie Anna Górska pracowała w Warszawie w pracowni dawnego profesora Bohdana Pniewskiego. Do Zakopanego powróciła w 1946 r. i początkowo była zatrudniona w zakopiańskiej Szkole Przemysłu Drzewnego. W 1947 r., gdy pracowała już w zakopiańskim oddziale Miastoprojektu Kraków, otrzymała propozycję zaprojektowania schroniska na Hali Ornak, co na wiele lat miało wpływ na dalszą jej twórczość architektoniczną. Tak jak lata rozwoju stylu zakopiańskiego można nazwać „Epoką Witkiewicza”, to lata 1947–1960 rozwoju stylu nowozakopiańskiego można nazwać „Epoką Anny Górskiej”. W tym czasie powstały wszystkie prezentowane na wystawie obiekty. Jedynie niezrealizowane projekty schronisk nad Morskim Okiem (1959) oraz na Hali Miętusiej (1975) nie reprezentują tego nurtu architektonicznego i dla wielu miłośników architektury będą swoistą niespodzianką.

Zbigniew Moździerz - Muzeum Tatrzańskie