„Współczesna kultura ludowa w działaniu”

Zakopiańska konferencja „Współczesna kultura ludowa w działaniu” była pomyślana i zrealizowana jako spotkanie i rozmowa. Dlatego zamiast klasycznej ‘referatowej’ lub ‘prezentacyjnej’ formuły mieliśmy panele zorganizowane w sesjach (4) i modułach (8). Stąd także tak duże zróżnicowanie uczestników wydarzenia. Oprócz antropologów wzięli w nim bowiem udział artyści i twórcy inspirujący się kulturą ludową lub wprost ją dziś tworzący. Byli muzealnicy i przedstawiciele innych instytucji kultury nakierowanych na ludowy świat, instruktorzy i animatorzy rewitalizujący fenomeny tej rzeczywistości, istotne w ich przeświadczeniu dla współczesnego sposobu istnienia.

Ważną grupę stanowili reprezentanci  władzy, od centralnego do lokalnego poziomu jej działania. Spotkanie miało także wymiar międzyregionalny:  Warmia i Mazury  zostały tu z niezwykłym efektem skonfrontowane z Podhalem: ciągłość, jednorodność i siła tradycji  postawione były celowo wobec  rozerwania, przemieszania, zaniku nie tylko obyczaju i stylu życia, ale i problemów tożsamościowych: porozumieli się ludzie dokumentujący swoje pochodzenie do 7 pokoleń wstecz żyjących w tym samym miejscu z ludźmi, żyjącymi na cudzej ziemi i  dotąd nie do końca czującymi się u siebie.

Taka konstrukcja dała konferencji niezwykłą energię i dynamikę, a przede wszystkim zaskutkowała otwarciem pola dialogu; raczej pytaniami niż konkluzjami, odsłaniała horyzonty problemów, możliwych działań, niczego nie zamykając i nie kończąc. Najważniejszym i mocno wybrzmiałym wnioskiem jaki wynieść można było z dwudniowych obrad był ten, że wydarzenie jakim jest kultura ludowa nadal dziś jest inspirujące dla myślenia, działania, że różnorako służy lokalnym społecznościom i dlatego mocniej, świadomiej i bardziej konsekwentnie winno być wspierane.  
Pracowano w 8 panelach, przy czym ostatni był próbą najogólniejszego podsumowania konferencji. Pogrupowaliśmy je  w 4 sesje.

1) W pierwszej sesji w Dworcu Tatrzańskim [ „Trwanie i upadek etnograficznych mitów a problematyka żywej kultury ludowej” – 2 panele; moderatorzy: Kuba Szpilka i dr hab., prof. UW Barbara Fatyga]  dominowała antropologiczna teoria i kwestia stosowności wypracowanych przez nią kategorii takich jak: kultura ludowa, lud, tradycja, autentyczność.  Wskazywano jak kontekst historyczny, ideowy, polityczny zmienia ich znaczenia a jednocześnie i na to, iż mimo wszystkie różnice wciąż mają one zdolność ujmowania i prezentacji zjawisk żywej kultury ludowej. Bardziej niż kiedyś wymagają refleksji i ujawniania sposobów ich rozumienia i przesłanek  stosowania. Prof. Wojciech Burszta uczulał zebranych m.in. na fakt, iż tradycyjny konstrukt kultury ludowej zwracał się zawsze ku przeszłości, którą należało w teraźniejszości jedynie chronić. Ten sposób myślenia wykluczał  pojmowanie kultury ludowej, jako mającej horyzont przyszłości i moc oddziaływania w teraźniejszości. Antoni Kroh upomniał się o historyczne opracowanie kultury ludowej w Polsce powojennej. Krzysztof Trebunia-Tutka obszernie omówił pola działań we współczesnej kulturze ludowej, (na przykładzie własnych działań obficie ilustrowanych zdjęciami). Drugi panel - poświęcony ludowi wywołał ostrą dyskusję na temat tej kategorii; prof. Anna Szałygin-Malewska konsekwentnie kontestowała tę kategorię, jako anachroniczną, mimo protestów pozostałych panelistów i audytorium. Niemniej jednak  problemy tożsamościowe pojawiły się tutaj z dużą siłą.  Prof. Marcin Brocki ostrożniej formułował swoje zastrzeżenia wobec tradycyjnego ujęcia ludu, dr Iwona Oliwińska wskazała główne socjo-kulturowe uwarunkowania ludu miejskiego, zaś wójt Szaflar – pan Stanisław Ślimak uznał, iż nie ma żadnego problemu z używaniem tego pojęcia, a lud istnieje tak w odświętnej, jak i codziennej postaci.  Żywa dyskusja z salą koncentrowała się głównie wokół problemów tożsamościowych. Zabawnym akcentem było domaganie się przez niektórych etnografów by wójt występował w portkach brudnych (codziennie używanych), a nie czystych (sic!). Zamiast nieobecnej z powodu wypadku losowego pani dyrektor Muzeum w Węgorzewie udział wzięła pani kustosz Krystyna Jarosz, która wskazała trudności w operacjonalizacji kultury ludowej na terenach „przejechanych przez historię”.

2) W drugiej sesji w Galerii Władysława Hasiora [Sposoby uzasadniania działań instytucji i organizacji na rzecz kultury ludowej/ Przetrwanie i rozwój kultury ludowej w perspektywie potrzeb współczesnych lokalnych społeczności – 2 panele, moderatorzy: dr Anna Niedźwiedź i  dr hab. Katarzyna Barańska] głos zabrali praktycy, artyści, animatorzy, działacze społeczni i przedstawiciele administracji  państwowej i samorządowej. W obu panelach (Podhalańskim i Warmińsko-Mazurskim) były to wypowiedzi zaskakująco osobiste i emocjonalne pokazujące jak bardzo praca na rzecz kultury ludowej to szukanie, umacnianie i/lub budowanie więzi. Właśnie więź, wspólnotowość, bliskość - przeżywana a nie dekretowana- najmocniej uzasadniały działania dla kultury ludowej, pośrednio wskazując, że tu widzieć trzeba jej siłę i przyciągające odziaływanie. Różnice regionalne są w punkcie wyjścia do działań, w zasobach, w źródłach obaw, lecz więź jako zasada jest prawdziwym wspólnym mianownikiem. Dyskusja pokazała, że zetknięcie tych dwóch regionów było  bardzo dobrym pomysłem, jednym z jej efektów był wielokrotnie wyrażany pod adresem  organizatorów postulat, by takich konfrontacji było więcej, bowiem obawy związane z różnicami i barierami komunikacyjnymi okazały się całkowicie nieistotne. W tej sesji najmocniej i najbardziej przejmująco  wybrzmiały relacje  pana Mariusza Kaperskiego (wiceburmistrza Zakopanego) oraz pani Kazimiery Klobuszeńskiej (sołtyski i radnej gminy Dźwierzuty). Generalnie wszystkie wypowiedzi panelistów (także  dr Stanisławy Trebuni-Staszel, Stanisława Marduły, Andrzeja Skupnia, Marcina Kapłona, Waldemara Majchera i Marii Wroniszewskiej) potwierdziły tezy sformułowane powyżej.

3) Trzecia sesja w Dworcu Tatrzańskim[ Przetrwanie i rozwój kultury ludowej w perspektywie potrzeb współczesnych lokalnych społeczności – o przestrzeni między podtrzymywaniem tradycji i tożsamości a „eventem” dla turystów – 2 panele, moderatorzy: Ryszard Michalski, Anna W. Brzezińska] zajęliśmy się współczesnym praktykowaniem kultury ludowej w jej eventowym (festiwale, pielgrzymki, konkursy itd. - dr Joanna Dziadowiec, dr AnnaBuchner) wydaniu, jak i od strony praktykowania dziedzictwa niematerialnego (Jan Karpiel Bułecka), dziedzictwa materialnego (Andrzej Gut-Mostowy).  Opis ten wskazywał zarówno na stan istniejący, jak i zagrożenia dla  przenoszenia (ale i odtwarzania i rozwijania) więzi, które kultura ludowa tworzy z pozostałymi obszarami kultury. W drugim panelu wystąpili    przedstawiciele MKiDN  (Dorota Ząbkowska, Przemysław Zieliński), organizacji pozarządowych (dr Ewa Antyborzec) i samorządu terytorialnego (Franciszek Bachleda Księdzularz). Co ciekawe, odbyła się merytoryczna dyskusja na temat potrzeb kultury ludowej i sposobów ich zaspokajania, w której nikt (!) nie narzekał na brak pieniędzy, natomiast wszyscy dyskutanci wskazywali na: dalsze potrzeby badań i rozwijania  konkretnych działań w ramach istniejących możliwości finansowych, które nie są (co podkreślał zwłaszcza pan Bachleda Księdzularz) znane. Sesja była okraszona pięknymi wierszami wygłoszonymi gwarą przez ostatniego wymienionego panelistę.

4) Czwarta sesja miała miejsce również w Dworcu Tatrzańskim [Polityka i polityki kulturalne wobec kultury ludowej / Postulaty do władz, 2 panele, moderatorzy: dr Hanna Szreiber, Maciej Krupa]. Najpierw wszyscy uczestnicy konferencji, pracując w zespołach roboczych stworzyli katalog pomysłów do rozmów z władzami różnych szczebli o polityce wobec kultury ludowej. Zgodzono się, że polityka ta winna być - co oznacza, iż dziś taka nie jest- bardziej profesjonalna i świadoma aktualnego sposobu istnienia tej rzeczywistości. Oczekiwano od niej konsekwencji, przewidywalności, długiej perspektywy i podmiotowego traktowania. Mówiąc inaczej: kultura ta była tu widziana jako część ogólnie rozumianej kultury narodowej i jako narzędzie tworzenia więzi lokalnych i kultywowania społeczeństwa obywatelskiego. Po raz kolejny stwierdzono, iż jest ona nieocenionym zasobem, ciągle żywym i działającym - przede wszystkim lokalnie. W szczególności wyraźnie zostało podkreślone, że nie powinna być wykorzystywana jako przysłowiowy kwiatek do rozmaitych wyborczych kożuchów. Wreszcie,  z natury tego zjawiska wynika – zdaniem uczestników konferencji - konieczność wspierania nade wszystko inicjatyw małych, lokalnych, bywa, że słabo lokujących się w większych strukturach. Postulowano zatem stworzenie narzędzi ułatwiających im działania.  Konkretnym postulatem było także zostawienie w programach dotacyjnych miejsca dla działań niekonwencjonalnych, twórczych i oryginalnych, a nawet nieco szalonych. Żywą dyskusję wywołała też kwestia tzw. wkładów własnych, które zwłaszcza młodym i niestandardowym inicjatywom sprawiają duże trudności w ubieganiu się o środki na realizację działań. Praca metodą metaplanu wzbudziła początkowo nieufność zgromadzonych, jednakże doskonale spełniła w tym wypadku swoje zadanie: wszyscy się wypowiedzieli, a efekty zbiorcze, w postaci listy postulatów okazały się nader inspirujące.  W ostatnim - 8 panelu    moderatorzy podsumowali  dorobek swoich paneli. Swoistym bonusem była mini-prezentacja portalu wiedzy o kulturze „Obserwatorium Żywej Kultury- Sieć  badawcza” jako narzędzia do monitorowania stanu kultury ludowej i lokalnych społeczności. Ten panel także był okazją do dyskusji z publicznością. Wszyscy podkreślali magię i siłę tego spotkania.

 W konferencji wzięło udział ponad 100 uczestników. M. in. Gościliśmy panią Maję Robotycką, żonę prof. Czesława Robotyckiego, któremu to spotkanie zadedykowaliśmy. Wszystkie sesje były transmitowane przez internet, (przygotowywane jest też nagranie w wolnym dostępie).  Konferencja była też połączona z promocją książki „Kultura ludowa. Teorie, praktyki, polityki”,  pod red. Barbary Fatygi i Ryszarda Michalskiego, przygotowanej w ramach grantu MKiDN, wydanej ze środków ISNS UW. Do tej publikacji uczestnicy konferencji wielokrotnie się też odwoływali, zarówno w dyskusjach panelowych, jak i – licznych – kuluarowych.

Ze względu na zainteresowanie tematyką konferencji i postulaty kontynuowania tego rodzaju spotkań w innych regionach Polski rozważamy taką kontynuację, jednakże przy  zmienionej, bardziej roboczej formule.
Warto zaznaczyć, iż przyjęta formuła (brak limitów czasu, poganiających karteczek, referatów i prezentacji)  zwiększyła, a nie obniżyła dyscyplinę występujących oraz publiczności. Zarazem spowodowała, że wszystkie głosy zostały wysłuchane. Ten wymiar prawdziwej partycypacji spowodował wyjątkowo wysoki stopień satysfakcji uczestników z udziału w tym spotkaniu. Co jest kolejnym sukcesem: NIE pojawił się tu też inny wątek -   mimo iż używano różnych języków (mniej lub bardziej teoretycznych lub odwołujących się do praktyki) nikt nie narzekał ani na biurokratyczną nowomowę, ani na uczony slang, bo ich – po prostu - tutaj nie było! Konferencja stanowi dowód, iż owocna wymiana poglądów i porozumienie między tak różnorodnymi grupami, jakie były tu reprezentowane są możliwe!

http://www.muzeumtatrzanskie.pl/?strona,doc,pol,glowna,1473,0,1351,1,1473,ant.html