Gdyby Kolberg miał fonograf…

W 1890 r. odszedł prekursor antropologii kultury i muzyki, wielki badacz i dokumentalista polskiej kultury muzycznej - Oskar Kolberg, który pozostawił po sobie imponującą spuściznę i archiwum w postaci tysięcy odręcznych, terenowych zapisów muzycznych melodii, tekstów, tańców, w dużej części wydanych w serii Dzieł Wszystkich. 13 lat przed jego śmiercią Tomas Alva Edison wynalazł fonograf, który szybko okazał się doskonałym narzędziem również dla etnografów i badaczy kultur muzycznych. Skończyła się tym samym era "metody ołówkowej", którą posługiwał się m.in. Kolberg a rozpoczęła się era nagrywania dźwięku.

Pierwszy użytek z fonografu na polu dokumentacji tradycji muzycznych zrobiono właśnie w roku śmierci Kolberga – nagrano wówczas pieśni Indian Passamaquoddy. Dwa lata później fonograf wykorzystywano już w badaniach terenowych w Europie. Niestety, w Polsce sporadyczne nagrania dźwiękowe folkloru muzycznego pojawiły się stosunkowo późno, bo dopiero na pocz. XX w. co wynikało ze szczególnej sytuacji kraju, nieistniejącego na mapie ówczesnej Europy. Właśnie ta niezwykła i symboliczna zbieżność dat śmierci Oskara Kolberga i dokonania pierwszego w historii nagrania dokumentującego tradycje muzyczne stała się inspiracją do podjęcia i realizacji w Roku Oskara Kolberga projektu pt. Gdyby Kolberg miał fonograf…

Już niebawem do rąk Słuchaczy trafi więc kolejny album z serii ISPAN Folk Music Collection pt. Gdyby Kolberg miał fonograf… wydany w ramach programu Kolberg 2014 – Promesa ogłoszonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w związku z dwusetną rocznicą urodzin największego polskiego muzyka-etnografa. Realizatorem programu jest Instytut Muzyki i Tańca w Warszawie. Dwupłytowy album przygotowywany przez Instytut Sztuki PAN we współpracy ze Stowarzyszeniem Liber Pro Arte – beneficjenta projektu, to kolejna, podobnie jak płyta Te skrzypce pamiętają czasy Chopina… antologia fonograficznych źródeł dokumentalnych, która w serii płytowej zajmie miejsce szczególne. Nie będzie to bowiem – jak większość krążków z tej kolekcji – fonograficzna antologia, dokumentalny obraz dźwiękowy jednego regionu czy subregionu Polski lecz próba odnalezienia z Zbiorach Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN muzyki najstarszej, takiej, jakiej mógł słuchać Oskar Kolberg podczas swych licznych podróży po terenach XIX-wiecznej Rzeczypospolitej, pozostającej wówczas w niewoli narodowej.

W ramach projektu twórcy tego dwupłytowego albumu – pracownicy i współpracownicy Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN oraz członkowie Stowarzyszenia Liber Pro Arte – starali się, badając i opracowując ogromne zasoby nagraniowe największego i najstarszego w Polsce archiwum fonograficznego polskiej muzyki tradycyjnej, odnaleźć wśród nagrań warianty-echa pieśni i melodii, które mogli śpiewać lub grać współcześni Kolbergowi wykonawcy. Nim jednak doszło do prac nad wyborem nagrań, w których pobrzmiewają dźwięki epoki Kolberga, dokonano digitalizacji i opracowania merytorycznego znacznej części zasobu (ok. 6 500 nagrań pieśni i melodii) by, pracując na kopiach cyfrowych nie narażać oryginalnych, historycznych nośników na eksploatację. Dzięki pracom digitalizacyjnym zwiększony został także zasób utworów i metadanych dostępnych w udostępnionej on-line bazie Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN. To jedyna w kraju aplikacja pozwalająca na przeglądanie on-line zasobów archiwalnych największego archiwum nagrań dokumentalnych muzyki tradycyjnej – w 2014 r., również w ramach działań związanych z Rokiem Oskara Kolberga, powiększona o matadane zasobów będących własnością innych instytucji (m.in. Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej, w 2015 r. planowana jest współpraca z Muzeum Etnograficznym im. F. Kotuli). Prace digitalizacyjna oraz kwerendy, badania i wybór zostały zrealizowane przez zespół etnomuzykologów, muzyków, filologów i dialektologów pracujących w Zbiorach Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN pod kier. Jacka Jackowskiego: dr Weronikę Grozdew-Kołacińską, Ewelinę Grygier, Kaję Maćko-Gieszcz, Barbarę Śnieżek, Annę Walkowiak, Piotra Dorosza, Bartosza Niedźwieckiego.

Projekt  miał na celu opracowanie, ochronę i popularyzację części największej i najstarszej w Polsce kolekcji nagrań dźwiękowych i audiowizualnych dokumentujących tradycje muzyczne z terenu całego kraju. Z uwagi na wiek i historię oraz rozmiar kolekcji jest ona bezcennym uzupełnieniem dzieła Oskara Kolberga, zawierającą - z uwagi na specyfikę archiwaliów - te elementy, których Kolberg w terenie nie mógł utrwalić w pełni, a więc nagrania głosów, stylów i manier wykonawczych konkretnych śpiewaków, muzyków czy tancerzy ludowych pamiętających jeszcze czasy Kolberga, bowiem wielu z nich urodziło się w drugiej poł. XIX w. Celem projektu było również umożliwienie zainteresowanym łatwego dostępu do informacji o zasobach archiwum a także do samych zasobów. Efektem zadania jest źródłowe wydawnictwo płytowe prezentujące nagrania najstarsze i najcenniejsze – wspomniany dwupłytowy album CD pt. Gdyby Kolberg miał fonograf…, który będzie dostępny na początku 2015 r.. Realizacji projektu towarzyszyły wykłady podczas konferencji i warsztatów w różnych instytucjach oraz cykl audycji radiowych.

Co by było gdyby Kolberg miał fonograf? Na to pytanie próbowaliśmy odpowiedzieć sobie podczas prac w Zbiorach Fonograficznych ISPAN porządkując, digitalizując, opracowując a przede wszystkim porównując z zapisami Oskara Kolberga tysiące nagrań dokumentalnych.  Wydawnictwo – dwupłytowy album – ukazuje wybrane sylwetki i repertuar wykonywany przez najstarszą generację śpiewaków i muzyków tradycyjnych. Wielu z nich było małymi dziećmi, gdy Kolberg odwiedzał chaty ich dziadków i rodziców. Może byli oni nawet obecni podczas wizyt badacza i przysłuchiwali się wykonywanym wówczas śpiewom i grze? Niewątpliwie zapamiętali tamte pieśni i melodie. Przetrwały one niemal wiek – ulegając wówczas niejednemu przeobrażeniu, wariacji, modyfikacji – by wreszcie, gdy folklor zaczynał ulegać powoli zapomnieniu, spocząć na archiwalnych półkach w postaci tysięcy nagranych taśm i płyt a teraz ożyć, by znów inspirować. Śpiewy i muzyka zaprezentowane na najnowszych płytach – podobnie jak i na innych krążkach z omawianej kolekcji – wobec braku wcześniejszych źródeł fonograficznych będą więc tylko dźwiękowym echem epoki, foniczną impresją o czasach w których żył Oskar Kolberg i jemu współcześni, m.in. Fryderyk Chopin. Ocalenie tych źródeł zawdzięczamy polskim etnomuzykologom, z Jadwigą i Marianem Sobieskimi na czele. Podczas realizacji projektu udało się przeprowadzić liczne kwerendy i badania naukowe a także dokumentację terenową. Opowieść o pracy terenowej Oskara Kolberga oraz interesujące wnioski, które sformułowaliśmy podczas realizacji projektu – zwłaszcza te o przemianach tradycji muzycznych, zamieraniu żywiołowej inwencji i wariabilności, której nie mógł „okiełznać” Kolberg w swych zapisach i nowym bycie tradycyjnego repertuaru, który przetrwał do dziś – stanowią treść obszernej książeczki-bookletu dołączonego do płyty.

Realizacji projektu – pracy stricte archiwalnej, naukowej  i kwerendom źródłowym towarzyszył też szereg działań natury popularyzatorskiej. Jednym z najważniejszych elementów projektu były badania Jacka Jackowskiego – redaktora omawianej serii płytowej jak również kierownika Zbiorów Fonograficznych ISPAN i pomysłodawcy opisywanych działań – poświęcone zagadnieniu muzycznego odczytywania i interpretacji źródeł kolbergowskich. Podstawowe efekty tych dociekań, badań i eksperymentów zaprezentowano na konferencjach naukowych, podczas spotkań z młodzieżą gimnazjalną, z twórcami ludowymi a także w cyklu audycji radiowych dostępnych na stronie Polskiego Radia Program 2, Program 1 i Radio Opole. Podjęta tematyka została również szczegółowo opisana w najnowszej książce Jackowskiego pt. Zachować dawne nagrania. Zarys historii dokumentacji fonograficznej i filmowej polskich tradycji muzycznych i tanecznych, cz. 1 (przełom XIX i XX w. – do drugiej wojny światowej). Warszawa 2014: Instytut Sztuki PAN.

Projekt Gdyby Kolberg miał fonograf dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Kolberg 2014 – Promesa.