Problematyka okupacji polskiego Spisza i Orawy na Uniwersytecie Opolskim

W dniach 13-14 maja 2015 r. na Uniwersytecie Opolskim odbyła się Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. II Wojna światowa w słowach i obrazach. Impulsem do jej zorganizowania była przepadająca w bieżącym roku 70-ta rocznica zakończenia II wojny światowej. W sesji uczestniczyli młodzi badacze i doktoranci z kilku ośrodków naukowych z kraju m.in.: Uniwersytetu Wrocławskiego, Uniwersytety Łódzkiego, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Opolskiego, Uniwersytetu Śląskiego oraz Uniwersytetu Rzeszowskiego. Ten ostatni reprezentował m.in. Robert Kowalski, pełniący obecnie obowiązki Prezes Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego w Nowym Targu.

To właśnie za sprawą jego wystąpienia na konferencji podjęta została problematyka okupacji południowych rubieży II Rzeczypospolitej.

W swoim referacie zatytułowanym Wojenna rzeczywistość na polskim Spiszu i Orawie pod okupacją słowacką w latach 1939-1944, poruszył min. kwestie dot. „aspektów prawnych” zajęcia a następnie z pogwałceniem prawa międzynarodowego włączenia ich w granice Tisowskiej Słowacji. Ponadto, przedstawił obraz wojenne rzeczywistości na Spiszu i Orawie, tak w sferze gospodarczej jak i społecznej z uwzględnieniem czynników narodowościowych, które na pograniczach odgrywają niezwykle istotną rolę.  

Na początku wystąpienia szczegółowo omówił zapisy układu niemiecko – słowackiego tzw. Paktu Ribbentrop – Černak, podpisanego w Berlinie 21 listopada 1939 r. przez Joachima Ribbentropa Ministra Spraw Zagranicznych III Rzeszy i Matuša Černiaka  Posła Pełnomocnego Republiki Słowacji. Na mocy tegoż porozumienia Słowacki Parlament w Bratysławie przyjął w dniu 22 grudnia 1939 r. Ustawę o inkorporacji polskiego terytorium.  Obejmowała ona swym zasięgiem zarówno obszary zajęte przez Polskę w listopadzie i grudniu  1938  r., ale także  pozostające w granicach II RP  od 1919, 1920 i 1924 r. 

Wspólna decyzja Adolfa Hitlera i ks. Jozefa Tisy podjęta została, jak już wcześniej zauważono, z naruszeniem prawa międzynarodowego. Dlatego układ niemiecko-słowacki był dokumentem bez wartości prawnej, podobnie jak decyzje, mocą których wcielono do Rzeszy obszary Pomorza, Wielkopolski i Śląska, do ZSRS Kresów Wschodnich, a do Litwy okręgu wileńskiego. Państwo polskie nie przestało wszak prawnie istnieć i nikt nie miał prawa dysponować częściami jego obszaru. Rząd w Bratysławie, przyjmując owe ziemie z rąk niemieckich i nie oglądając się na stanowisko prawowitego właściciela, dawał dowód nieliczenia się z podstawowymi normami obowiązującymi w stosunkach międzynarodowych. Co prawda, nieliczni już wtedy polonofile, jak np. Karol Sidor i Pavol Čarnogurský byli temu przeciwni i starali się w miarę swych możliwości nieść pomoc Polakom, lecz nie zmieniło to istoty sprawy.

Dla mieszkającej na tym obszarze ludności polskiej rozpoczął się blisko pięcioletni okres okupacji. W przeciwieństwie jednak do sąsiednich terenów, włączonych do  III Rzeszy jak Wielkopolska, Pomorze czy Śląsk oraz do utworzonego Generalnego Gubernatorstwa, obraz życia społecznego oraz gospodarczego był diametralnie różny. O ile bowiem tereny pozostające pod administracją GG zostały poddane planowej i intensywnej eksploatacji ekonomicznej a miejscowa ludność,  w szczególności pochodzenia żydowskiego eksterminacji, o tyle na Spiszu i Orawie została utworzona „cieplarnia konsumpcyjna”.  Był to jeden elementów polityki rządu w Bratysławie, której zasadniczym celem  było zajęty obszar na trwałe inkorporować do państwa słowackiego, a zamieszkującą tam ludność polską poddać szybkiej asymilacji.

Z zachowanych materiałów źródłowych, szczególnie słowackiej proweniencji, tudzież wspomnień samych mieszkańców wyłania się obraz planowo prowadzonej akcji słowakizacyjnej, obejmującej wszystkie obszary życia społecznego i gospodarczego. Objęto nią o zarówno oświatę i szkolnictwo, jak również administrację cywilną i kościelną. Na przeciwnym biegunie znajdowały się działania w sferze gospodarczej,  mające na celu w krótkim czasie podnieść poziom życia mieszkającej tutaj ludności, a tym samym zagwarantować Bratysławie, przynajmniej częściową akceptację nowej rzeczywistości. Ludność poddana tak zaplanowanej akcji propagandowej, mającej jednocześnie świadomość tragicznej sytuacji panującej po drugiej stronie granicy, niestety w pewnym zakresie takiej legitymacji warunkowo jej udzieliły. Problem był jednak zdecydowanie głębszy i wynikał także z pragmatyzmu ludzi pogranicza. Nie po raz pierwszy bowiem, ujawnił się proces nazwany przez nowotarskiego historyka  - „koniunkturalną tożsamością”.

Prezentowane na konferencji referaty w tym także wystąpienie Presa PTH znajdą się w materiałach pokonferencyjnych, które zostaną ogłoszone drukiem do końca bieżącego roku. (ROCH)