„Wielka Wojna w Małopolsce – pamięć i tożsamość”

W dniach 11-12 grudnia 2014 r. w Limanowskim Domu Kultury odbyła się Międzynarodowa Konferencja Naukowa kończąca i podsumowująca Program edukacyjny pn. „Wielka Wojna w Małopolsce – pamięć i tożsamość”. Był on realizowany przez cały rok przez Forum Małopolskich Oddziałów Polskiego Towarzystwa Historycznego pod patronatem Marka Sowy Marszałka Województwa Małopolskiego i prof. Jana Szymczaka Prezesa Polskiego Towarzystwa Historycznego. Jednym z głównych organizatorów tego programu był Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego w Nowym Targu.

W ramach podhalańskiej części projektu przygotowano wiele ciekawych inicjatyw edukacyjnych i naukowych upamiętniających stulecie wybuchu Wielkiej Wojny. W realizację tych działań włączyło się szereg instytucji samorządowych, naukowych oraz stowarzyszenia i osoby prywatne.

Nowotarskiemu Oddziałowi PTH przypadła w udziale organizacja inauguracji programu, która odbyła się w dniu 4 kwietnia w Willi Oksza – Oddziale Muzeum Tatrzańskiego  w Zakopanem. Złożyła się na nią konferencja naukowa, wernisaż wystawy historycznej oraz prezentacja grup rekonstrukcji historycznych. Podczas Konferencji naukowej pt. „Udział Podhalan w czynie legionowym” z referatami wystąpili: mgr Lesław Dall (Zakopane), Strzelecka Szkoła Oficerska: Stróża – Zakopane 1913; mgr Robert Kowalski (Uniwersytet Rzeszowski), Podhalańskie echa Wielkiej Wojny 1914-1918; dr Jan T. Skłodowski (Warszawa), Legiony Polskie w Karpatach Wschodnich 1914-1915; mgr Wacław Polakiewicz (PTH Nowy Targ), Operacja limanowsko-łapanowska 1914 oraz dr hab. Jerzy M. Roszkowski (Muzeum Tatrzańskie, Zakopane), Wokół legionowych i zakopiańskich wątków „Odznaki za Wierną Służbę” Andrzeja Struga.

Po części plenarnej odbył się wernisaż wystawy czasowej pt. Wieka Wojna w Małopolsce  - bitwy, ludzie, miejsca, na której znalazły się m.in. szczegółowe informacje dotyczące sytuacji społeczno-gospodarczej i politycznej na Podhalu w okresie I wojny światowej oraz dotyczące zachowanych w terenie śladów architektury militaris w okolicach Witowa, Klikuszowej, Raby Wyżnej, Ochotnicy Górnej i Tylmanowej. Autorami części podhalańskiej wystawy byli: Robert Kowalski, Jerzy M. Roszkowski i Lesław Dall. Ostatnim punktem programu była się prezentacja umundurowania, wyposażenia i uzbronienia żołnierzy austro-węgierskich, rosyjskich oraz polskich legionistów przygotowana przez członków Grup Rekonstrukcji Historycznej: K.u.K. Galizisches Infanterieregiment Nr. 13 „Krakowskie dzieci” z Krakowa oraz II Brygady Legionów z Bochni i Gdowa.  

W ramach uroczystości Święta 3 Maja w Bursie Gimnazjalnej im. dra Jana Bednarskiego w Nowym Targu odbył się wernisaż wystawy pt Wielka Wojna w Małopolsce – bitwy, ludzie, miejsca. Przygotowując ekspozycję w historycznym budynku, związanym ściśle z wydarzeniami 1914 roku, położono szczególny nacisk na ukazanie losów nowotarżan biorących udział w I wojnie światowej. Przypomniano m.in. postać Józefa Szopińskiego, który zmarł w wojskowym lazarecie 1916 roku. Wśród szeregu eksponatów militarnych znalazły się pamiątki, dokumenty i fotografie dotyczące miasta i jego mieszkańców.

Kolejnym przedsięwzięciem realizowanym w ramach programu był Piknik edukacyjno –historyczny jaki odbył się 25 maja 2014 r. przy Gimnazjum nr 3 im. ks. prof. Jana Twardowskiego w Klikuszowej. Przez cały dzień uczniowie i mieszkańcy mogli oglądać dioramy przygotowane przez grupy rekonstrukcji historycznej, uczestniczyć w turnieju strzeleckim, obejrzeć specjalnie na tę okazję czasowe wystawy historyczne. Ponadto, odbyła się premiera edukacyjnej gry planszowej pt. „Walce parowy 1914”. Kulminacyjnym punktem pikniku była inscenizacja historyczna pt. „Wzgórze Jabłoniec 1914. Zatrzymać rosyjski walec parowy”. Uczestniczyło w niej około 50 rekonstruktorów oraz ciężkie karabiny maszynowe, armata czarno prochowa oraz moździerz. Wykorzystano również w znacznej ilości środki pozoracji pola walki.  

Na początku sezonu wakacyjnego w Muzeum Uzdrowiska w Szczawnicy odbył się wernisaż wystawy historycznej pt. „Wielka Wojna w Małopolsce – bitwy, ludzie, miejsca”. Jednym z punków otwarcia, które miało miejsce w samo południe 3 lipca 2014 r., była prezentacja dwóch edukacyjnych gier planszowych wydanych nakładem PTH tj. „Walce Parowy 1914” oraz „Władcy Beskidów”. Młodzież uczestnicząca w spotkaniu mogła zapoznać się zasadami gry, ale również zasiąść do rozgrywki wcielając się w jedną z historycznych postaci.

Nowotarski Oddział PTH włączył się również w cykl wydarzeń plenerowych, organizowanych przez Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie pod wspólnym hasłem „Skrzydła Wielkiej Wojny”. W stolicy Podhala w niedziele 10 sierpnia na lotnisku Areoklubu Nowy Targ odbył się piknik historyczny z udziałem replik samolotów z okresu Wielkiej Wojny. Obok dioramy przygotowanej przez Grupę Rekonstrukcji Historycznych „Gorlice 1915”, znajdowało się stoisko promujące projekt Towarzystwa. Znalazła się na nim plenerowa wystawa poświęcona umocnieniom polowym na Podhalu z okresu I wojny światowej oraz wydawnictwa i gry edukacyjne. Członkowie PTH: Iwona Pawłowska, Robert Kowalski i Szczepan Kowalski,  wzięli także udział ubrani w stroje z epoki w inscenizacji historycznej.

Jesienią nowotarski Oddział rozpoczął drugi etap realizacji projektu. Podczas pikniku edukacyjno-historycznego jaki miał miejsce w niedzielę 5 października 2014 r. w Tylmanowej,  członkowie Towarzystwa prezentowali dwie gry planszowe: „Walec Parowy 1914" oraz "Władcy Beskidów". Zasady gry szczegółowo omówili uczestnikom pikniku: Iwona Pawłowska i Szczepan Kowalski.

Natomiast w piątek 7 listopada w Bursie Gimnazjalnej odbył się interesujący wykład Szczepana Kowalskiego pt. „Drewno, kamień i żelazo zespolone krwią. Galicyjskie cmentarze z okresu Wielkiej Wojny”. W trakcie swojego wystąpienia prelegent zaprezentował unikatowe przeźrocza z lat 70 i 80-tych XX w. przedstawiające ówczesny stan zachowania zabytkowych cmentarz wojennych. Niezwykle cenną kolekcję slajdów przekazała p. Irena Szajnar, wieloletnia działaczką PTTK i przewodnik beskidzki. Spotkanie prowadziła p. Iwona Pawłowska, nauczycielka historii w II Liceum Ogólnokształcącym w Nowym Targu.

Kolejną ciekawą inicjatywą zrealizowaną w ramach programu była Turniej Strzelecki pod hasłem „O Buławę Marszałka Józefa Piłsudskiego”. Odbył się w piątek 14 listopada 2014 r. na Strzelnicy Sportowej Ligi Obrony Kraju im. Franciszka Dworskiego w Nowym Targu. W Zawodach rywalizowało 5 drużyn: 2 juniorskie i 1 seniorska z Nowego Targu oraz po jednej juniorskiej i seniorskiej z Limanowej. Cały turniej sędziował Michał Maciaszek Prezes Powiatowego Zarządu Ligi Obrony Kraju w Nowym Targu. Przed ogłoszeniem oficjalnych wyników i wręczeniem nagród, uczestnicy zawodów wysłuchali wykładu Roberta Kowalskiego poświęconego działaniom wojennym w okresie pierwszej wojny światowej w Galicji, pobytowi Józefa Piłsudskiego w Nowym Targu i na Podhalu, historii związków strzeleckich i drużyn podhalańskich oraz operacji łapanowsko-limanowskiej i bitwy pod Limanową w grudniu 1914 r. Prelekcji towarzyszyła prezentacja multimedialna zawierająca szereg unikatowych zdjęć, dokumentów, planów i map. Turniej strzelecki odbył się przy współpracy z Zarządem Powiatowym Ligi Obrony Kraju w Nowym Targu oraz Towarzystwem Miłośników Polskiej Barwy i Broni „Perkun”.

Jednym z trwałych efektów realizacji programu edukacyjnego był książka Wacława Polakiewicza pt. „Podhalański Adwent 1914. Szkice z czasów Wielkiej Wojny”. Udział nowotarskiego oddziału w realizacji tego zadania był znaczący. Autor, to długoletni pracownik naukowy Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem oraz członek nowotarskiego oddziału PTH. Ponadto, redaktorem naukowym odpowiedzialnym również za stronę edytorską książki, był Robert Kowalski. Na terenie Podhala zorganizowano również cykl promocji tej interesującej publikacji. Pierwsza odbyła się 20 listopada w Willi Koliba – Oddziale Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem a druga 28 listopada w Bursie Gimnazjalnej im. dra Jana Bednarskiego w Nowym Targu.

Przedstawiciele nowotarskiego oddziału prowadzili również prelekcje dla młodzieży w zaprzyjaźnionych szkołach. I tak 3 grudnia Robert Kowalski uczestniczył w „żywej lekcji historii” w Zespole Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych im. ks. prof. Józefa Tischnera w Limanowej. Wygłosił tam referat zatytułowany „Od Stróży przez Chyszówki do Limanowej. Wielka Wojna w Beskidzie Wyspowym”. Jego dopełnieniem była prezentacja uzbrojenia i wyposażenia walczących wojsk, przygotowana przez była członków dwóch kół kolekcjonerskich „Oręż” z Limanowej i „Vis” z Nowego Sącza. Tego samego dnia podobna prelekcja została wygłoszona dla gimnazjalistów z Zespołu Szkół nr 1 w Starej Wsi k. Limanowej.

W ramach programu edukacyjnego nowotarski Oddział we współpracy z Komisją Turystyki Górskiej ZG PTTK i Oddziałem Wojskowym PTTK im. gen. J. Bema w Krakowie zorganizował Sympozjum Naukowe pod hasłem „Wielka Wojna 1914 w Beskidach i na Pogórzu”. Odbyło się w sobotę 6 grudnia w Centralnym Ośrodku Turystyki Górskiej w Krakowie. Spotkanie przewodników i regionalistów z historykami zaszczycili swoją obecnością Jerzy Miller Wojewoda Małopolski oraz Jan Janczykowski Wojewódzki Małopolski Konserwator Zabytków. Konferencję rozpoczął wykład inauguracyjny Jana Janczykowskiego Wojewódzkiego Małopolskiego Konserwatora Zabytków w Krakowie. W części plenarnej z referatami wystąpili:  Leszek Gołębski (OW PTTK, Kraków), Walki austriacko-rosyjskie na podejściach do Twierdzy Kraków; Jakub Mikulski (Fundacja „Janus”, Kraków), „Święty Mikołaj” na przedpolu twierdzy. Walki przed południowo-wschodnim frontem Twierdzy Kraków; Tomasz Woźny (Stowarzyszenie Crux Galiciae, Kraków) Bitwa pod Limanową i Łapanowem oraz jej strategiczne znaczenie; Robert Kowalski (Uniwersytet Rzeszowski, PTH, Nowy Targ), Umocnienia polowe oraz obiekty inżynieryjne na Podhalu z okresu Wielkiej Wojny; Dominik Synowiec (PTH, Nowy Targ), Ślady Wielkiej Wojny w krajobrazie południowej części Jury Krakowsko-Częstochowskiej; Katarzyna Ceklarz, Życie codzienne na froncie i w rosyjskiej niewoli we wspomnieniach dra Sebastiana Flisaka.

Ostatnim przedsięwzięciem w jakim uczestniczyli członkowie nowotarskiego oddziału PTH była Międzynarodowa Konferencja Naukowa pt.  „Wielka Wojna w Małopolsce – Bitwa Limanowska 1914”. W jej trakcie Robert Kowalski omówił i podsumował realizację programu. Ponadto, wygłosił referat pt. „Echa Bitwy Limanowskiej w Nowym Targu i na Podhalu w świetle doniesień prasowych, pamiętników i badań terenowych”. Kolejnym uczestnikiem sesji był Wacław Polakiewicz występujący w drugiej części sesji z wykładem pt. Charakterystyka taktyki i znaczenie bitwy pod Limanową.

Realizacja całorocznego niezwykle bogatego w wydarzenia projektu nie mogło by się odbyć bez wsparcia i zaangażowania finansowego i organizacyjnego szeregu instytucji, stowarzyszeń i osób prywatnych tudzież członków oddziału. Partnerami lokalnym Oddziału PTH w Nowym Targu, którzy pomogli udźwignąć organizację tego przedsięwzięcia byli: Miasto Nowy Targ, Urząd Gminy Nowy Targ, Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem, Muzeum Uzdrowiska w Szczawnicy, Towarzystwo Bursy Gimnazjalnej w Nowym Targu, Powiatowy Zarząd Ligi Obrony Kraju w Nowym Targu, Komisja Turystyki Górskiej ZG PTTK, Oddział Wojskowy PTTK w Krakowie, Stowarzyszenie Polskiej Barwy Broni i Barwy „Perkun”, Sołtys Klikuszowej, OSP Klikuszowa , Gimnazjum nr 3 w Klikuszowej.

Obszernie na temat poszczególnych działań jakie odbywały się w ramach projektu pisały zaprzyjaźnione z PTH portale internetowe: podhale24, podhaleregion, watra, goralinfo.

Spośród członków nowotarskiego oddziału, którzy aktywnie włączyli się realizację projektu byli: Iwona Pawłowska, Robert Kowalski, Szczepan Kowalski, Michał Maciaszek, Wojciech Tadeusz Batkiewicz oraz Jagoda Jurkowska. 

Korzystając z okazji chcielibyśmy serdecznie podziękować wszystkim, którzy w jakikolwiek sposób przyczynili się do udanego przebiegu i realizacji programu. Bez wsparcia tych osób oraz instytucji trudno byłby sobie wyobrazić pomyślne zakończenie zaplanowanych rok wcześnie zadań.