„Zapomniane Kresy”

Stowarzyszenie Historyków Sztuki – Muzeum Zamkowe w Niedzicy, Polskie Towarzystwo Historyczne, oddział w Nowym Targu oraz Związek Polskiego Spisza zapraszają na promocję książki dra Jerzego M. Roszkowskiego pt. „Zapomniane Kresy” Spisz, Orawa, Czadeckie w świadomości i działaniach Polaków 1895-1925. Spotkanie odbędzie się 25 sierpnia o godz. 16.00 na Zamku „Dunajec” w Niedzicy.

Nowotarski Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego wydał swoja kolejną szesnastą już publikacje naukową. Tym razem w ramach serii wydawniczej „Podhalańskie Monografie Historyczne”, opublikowano prace dra Jerzego Roszkowskiego pt. Zapomniane Kresy”:  Spisz, Orawa, Czadeckie w świadomości i działaniach Polaków 1895-1925”. 

Spotkanie na Zamku „Dunajec” w Niedzicy otwiera cykl promocji, które odbędą się m.in. w Nowym Targu przy współpracy ze Związkiem Podhalan (11.09.), w Krakowie w Centralnej Bibliotece Górskiej (12.09.), Żywcu w Muzeum Zamkowym (26.09)  oraz w Macierzy Cieszyńskiej (5.10). Spotkania organizują Polskie Towarzystwo Historyczne wraz z lokalnymi partnerami. Publikacja dra Jerzego Roszkowskiego została dofinansowana m.in. przez Urzęd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych. 

* * * 

Praca dra Jerzego M. Roszkowskiego jest publikacją naukową, która wypełni znacząca lukę w polskiej historiografii. Autor bowiem poświęcił swe kilkuletnie badania mało znanej, aczkolwiek znaczącej dziedzinie polskiej aktywności polityczno-społecznej i narodowej  z przełomu XIX i XX w., która skierowana była na Kresy Południowe. Przedstawione w niej zagadnienia nie doczekały się do tej pory pełnego ujęcia. Niniejsza publikacja stawia sobie zatem za cel całościowe przedstawienie tej problematyki, w jej różnorodnych powiązaniach i uwarunkowaniach. Obejmuje ona trzydziestoletni okres, niezwykle złożony i bogaty w wydarzenia, brzemienne w skutki w skali europejskiej, a nawet światowej. Prezentuje także walkę o polskość tych terenów oraz polskich patriotów - bohaterów, którzy za tę wielką sprawę narodową oddali swoje życie jak np. Józef Wiśmierski sekretarz Polskiego Komitetu Narodowego, zamordowany przez słowacką bojówkę.

Warto podkreślić, że wiele spośród podejmowanych w sprawie Kresów Południowych inicjatyw wychodziło właśnie z Zakopanego. Angażowali się w nie zarówno jego stali, jak i tymczasowi mieszkańcy. Zaliczyć do nich przede wszystkim należy: Wojciecha Brzegę, Józefa Diehla, Stanisława Eljasza-Radzikowskiego, Wacława Kraszewskiego, Franciszka Pawicę, Bronisława Piłsudskiego, Wojciecha Roja, Władysława Zamoyskiego, Mariusza Zaruskiego, Juliusza Zborowskiego i Stefana Żeromskiego. Uczestniczyły w tej działalności  tutejsze organizacje, tj.: zakopiańskie koło Towarzystwa Szkoły Ludowej, Sekcja Ludoznawcza Towarzystwa Tatrzańskiego, Gniazdo TG „Sokół” oraz Komitet Obrony Spisza, Orawy, Czadeckiego i Podhala. W celu obrony granicy tatrzańskiej została też powołana w 1919 r. Kompania Wysokogórska Brygady Podhalańskiej, która stacjonowała w Zakopanem. Tutaj odbyły się również w 1913 i 1914 r., niezwykle ważne dla propagowania zagadnień Kresów Południowych, tzw. „Dni Spisko-Orawskie”.

Monografia ta powstała w oparciu o bardzo szeroki materiał źródłowy, gromadzony przez 17 lat. Autor przeprowadził kwerendy w archiwach polskich i zagranicznych. Były to: Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie-Rembertowie, Archiwum Państwowe w Krakowie, Archiwum Metropolitalne w Krakowie, Oddziały Archiwum Państwowego w Nowym Targu i Nowym Sączu. Ponadto, Magyar Országos Levéltár w Budapeszcie, Slovenský národný archiv w Bratysławie, Štátny oblastný archiv w Bytczy, Štátny oblastný archiv w Lewoczy, Archiv Ministerstva zahraničích vĕcí w Pradze, Deržavnij arhiv Ľvivskoï oblastï we Lwowie, Archiwum Instytutu J. Piłsudskiego w Nowym Jorku. Oprócz tego wykorzystane zostały zbiory  rękopisów instytucji, jak: Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Sejmowa w Warszawie, Biblioteka Jagiellońska, Centralna Biblioteki Górska w Krakowie, Biblioteka Kórnicka, Muzeum Etnograficzne w Krakowie, Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu, Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem, a także dokumenty ze zbiorów prywatnych, zarówno polskich, jak i zagranicznych.

Publikacja zatem nie tylko wypełnia lukę w dotychczasowych badaniach polskich jak i czeskich historyków, ale także umożliwia poznanie trudnych i złożonych procesów historycznych, w tym odzyskiwanie świadomości narodowej przez mieszkańców pogranicza. Aspekt przywracania pamięci i tożsamości jest w tej pracy szalenie istotny. Dlatego publikacja ta winna trafić także do czytelnia o polskich korzeniach, mieszkającego w granicach obecnej Republiki Czeskiej i Republiki Słowackie. 

Książka Jerzego M. Roszkowskiego „Zapomniane Kresy” poświęcona jest zagadnieniom północnego i środkowego Spisza, Górnej Orawy oraz północnej części ziemi czadeckiej. Tereny te były miejscem, gdzie na przełomie XIX i XX w. krzyżowały się zarówno państwowe interesy Węgier, jak też narodowe Słowaków i Polaków. Polityka węgierska, chociaż restrykcyjna także wobec Słowaków, stwarzała im jednak możliwości kształtowania wśród polskiej ludności poczucia więzi etnicznej ze Słowakami. Na zjawisko to zareagowali galicyjscy działacze (przede wszystkim z Zakopanego i Nowego Targu), rozpoczynając w 1895 r. akcję „budzenia” polskiej świadomości narodowej wśród spiskich, orawskich i czadeckich górali. Po I wojnie światowej kwestia Spisza, Orawy i Czadeckiego stała się problemem spornym między Polską a Czechosłowacją. Decyzją Konferencji Pokojowej w Paryżu, na części spornych terenów miał się odbyć plebiscyt, który jednak nie doszedł do skutku. Ostatecznie w wyniku arbitralnej decyzji Konferencji Ambasadorów (28 lipca 1920 r.) Polska uzyskała północne skrawki Spisza i Orawy, z których utworzono osobny powiat, istniejący w latach 1920-1925. Jego tereny zostały następnie włączone do powiatu nowotarskiego. 

Książka została wydana przez nowotarski Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego w ramach serii wydawniczej „Podhalańskie Monografie Historyczne”. Publikacja została dofinansowana ze środków Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych. 

Dr J. M. Roszkowski należy do grona osób, specjalizujących się w problematyce Spisza, Orawy, Czadeckiego i Podhala. Jego dotychczasowy dorobek z tego zakresu jest dosyć spory, zwłaszcza w czasopismach regionalnych. Zagadnienie, którego się podjął w tej książce, jest oryginalne i znaczące dla poznania różnorodnych działań prowadzonych przez Polaków na tzw. „Zapomnianych Kresach” w latach 1895-1925.

dr hab. Ewa Orlof
prof. Uniwersytetu Rzeszowskiego 

Praca dr. Roszkowskiego jest bardzo udaną próbą połączenia mikrohistorii z zagadnieniami „wielkiej polityki”. Skrupulatne wykorzystanie źródeł daje czytelnikowi pogląd na sytuację społeczną i polityczną opisywanych terenów. […] Autor rozprawy rozpoczyna swe rozważania od końca XIX wieku (w 1895 r.), a zakończył je w 1925 r., kiedy sprawa przynależności Kresów Południowych została ostatecznie zamknięta, w aspekcie międzynarodowym, jak również poprzez regulacje administracyjne w odrodzonym państwie polskim.

dr hab. Andrzej Essen
prof. Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie