Wyprawa. Pośród tatrzańskich i zakopiańskich idei

Na wystawie w Galerii Sztuki im. W. i J. Kulczyckich przedstawione są rozmaite idee i wyobrażenia, które kształtowały w przeszłości oblicze Zakopanego i Tatr oraz te, które wpływają na ich obecny i przyszły kształt. Osnową fabularną wystawy jest epokowy tekst „Na przełęczy” Stanisława Witkiewicza z roku 1891, a obszarami zainteresowania jej twórców trzy zasadnicze dla tego miejsca przestrzenie: natura, cywilizacja materialna oraz sposoby istnienia ludzi tu żyjących i tych, którzy odwiedzają Tatry i Zakopane.

Autorzy zachęcają do odwiedzenia wystawy następującymi słowy: „Zapraszamy na Wyprawę wiodącą przez tatrzańską i zakopiańską przeszłość i współczesność. Wyprawę pośród obrazów, fotografii, przedmiotów i słów, w których jawią się  idee, wyobrażenia i imaginacje, świetny skarb poczęty w tym niezwyczajnym, wysokim świecie. Namawiamy do spotkania z fundamentalnymi  jego przestrzeniami. Naturą, cywilizacją co w niej znaleźć się usiłuje, tutejszymi sposobami życia. Wszystkie są obecne przez swe symboliczne reprezentacje i czekają na spojrzenie, uwagę, pytanie.  Mówią nam one coś o Tatrzańskim Graalu, który tworzył, tworzy i tworzyć będzie tatrzański – rozsiany po całym świecie – lud. To jest wyprawa w  poszukiwaniu tego ożywiającego kielicha. Każdy na niej Parsifal, Indiana Jones, Lara Croft. Duża przygoda, nieprosta zabawa, wyzwanie. Przybywajcie”.

Wystawie towarzyszy książka Macieja Krupy, Piotra Mazika i Kuby Szpilki zatytułowana „Ślady, szlaki, ścieżki. Pośród tatrzańskich i zakopiańskich wyobrażeń” wydana przez Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego pod redakcją Zbigniewa Ładygina. 

A oto co piszą autorzy w słowie wstępnym do wystawy:            

„Wystawa, na którą zechcieliście Państwo przybyć nosi tytuł: „Wyprawa. Pośród tatrzańskich i zakopiańskich idei”. Zapraszamy Was na wędrówkę, spacer poprzez przestrzeń i czas, traktem, który w polskiej kulturze wyznaczył Stanisław Witkiewicz w książce „Na przełęczy. Wrażenia i obrazy z Tatr”. Ta wydana w 1891 r. w Warszawie praca, nazywana niekiedy ewangelią lub epopeją tatrzańską, odegrała wielką rolę w stworzeniu i popularyzacji ważnego zjawiska polskiej kultury – Tatr i Zakopanego. Daje Witkiewicz obraz heroicznych początków tego wydarzenia. Przemija postać świata, ale witkiewiczowska prezentacja nie jest tylko historycznym świadectwem. Zapisane zostały w niej archetypiczne elementy, które powracać będą wciąż w innych relacjach o tym miejscu budując jego kulturowe wyobrażenie, popularny obraz. Historia będzie zmieniać ich oblicze, ale nie istotę.  Wpierw Droga – ku Tatrom i ta powrotna wiodąca do nizinnego życia. Droga, która w Zakopanem staje się w ulicą, w reglu w ścieżką, wysoko skalną percią. Potem ludzka siedziba u podnóża gór – Zakopane miejsce osobliwego życia. Składa się nań położenie, klimat, architektura, górale – tutejszy lud, nawet przybysze są pod Giewontem kimś innym niż u siebie w dolinach. I wreszcie Tatry – potężna Natura, „wolności ołtarze”, przestrzeń mocnych przeżyć estetycznych, intensywnych, ba ekstremalnych doświadczeń fizycznych i duchowych.  Wszystkie te materialne elementy fundujące ‘wydarzenie Tatry i Zakopane’ zanurzone są w osobliwej aurze, którą pojęcie ‘sezon’ lakonicznie ujmuje. Wskazuje ono na ulotność, nietrwałość, podkreśla oczywistość przemijania. Pięknie, mocno, inaczej, lecz na chwilę tylko. Znikające miejsca, sposoby życia, ludzie,  minione czy całkiem stracone?

     Wszelka wyprawa zaczyna się od zgody na zawieszenie codziennych przyzwyczajeń, pewnych przeświadczeń, oczywistych sądów. To nadzieja na spotkanie z tym co nowe, inne, nieznane. Tatrzańska ekspedycja konfrontuje nas z niezwykłą Naturą, z cywilizacją wciąż się weń wpisującą, ze sposobami bycia w tej wymagającej rzeczywistości. To próba, wysiłek sprostania stawianym przez takie spotkanie wyzwaniom. Nie tylko i nie nade wszystko fizyczny. Trzeba je wpierw zobaczyć, zinterpretować, chcieć zrozumieć aby móc adekwatnie na nie odpowiedzieć. To także spotkanie z tymi, którzy takie próby już podjęli, z pozostawionymi przez nich śladami, znakami, duktami.  Prześwitują w nich idee, które są przecież światłem pozwalającym widzieć w pewnej perspektywie, w określony sposób. Wielość śladów, mnogość lśnień, nieustanna konieczność namysłu, wyboru – co znaczy także rezygnacji – czyni tę podróż trudną i fascynującą zarazem. Nie tylko gór się uczymy, daleko bardziej  siebie.

     W pięknym fragmencie z „Wróżb niewinności” Wiliama Blake’a  [w tłumaczeniu Zygmunta Kubiaka] czytamy:

„Zobaczyć świat w ziarenku piasku,

Niebiosa w jednym kwiecie z lasu.

W ściśniętej dłoni zamknąć bezmiar,

W godzinie – nieskończoność czasu.”

Wystawa na Kozińcu jest takim okruchem fascynującego wydarzenia kultury jakim są Tatry i Zakopane. Mamy nadzieję, że wędrując szlakami wiodącymi przez tutejsze sale i korytarze, schody i podziemia raz jeszcze doświadczycie wyprawy. Inaczej niż zazwyczaj, ale także intensywnie, głęboko, że jest to droga sprawiająca, że lepiej i mądrzej będziemy patrzyli i że kwiat jakiś i gwiazdkę niejedną w tym bliskim nam tatrzańskim ogrodzie jeszcze zobaczymy. Bo jak uczy nas Czesław Miłosz jest nadzieja, a przynajmniej bywa.”                      

„Czego wstydzą się Górale? Co ciągnie Ceprów do stolicy Podhala? Zakopane cieszy się niesłabnącą popularnością od kilkudziesięciu lat i choć czytamy o nim już we wspomnieniach naszych dziadków, to idee, które nadawały miastu impet, są aktualne w kolejnej dekadzie XXI wieku. O tym opowiada wystawa 'Wyprawa. Między zakopiańskimi i tatrzańskimi ideami.' autorstwa Macieja Krupy, Piotra Mazika i Kuby Szpilki. Zimowa stolica Polski to tygiel kultur, ludzi i idei. Najwięksi poeci, prozaicy, filozofowie, artyści i podróżnicy znajdowali w niej wytchnienie lub, jeżeli tego potrzebowali, rzucali się w wir dobrej zabawy. Minione dwa stulecia wyznaczają ramy czasu, w którym niepozorna, trudnodostępna wieś u podnóży gór zamieniła się w tętniącą życiem metropolię posiadającą zarówno wiele atutów miasta jak i wiele wad miasteczka. Pierwotny, zgodny z naturalnym cyklem roku rytm życia górali oraz nowoczesny styl miejskich turystów, wnoszących kulturę i cywilizację świata, wytworzył tygiel prezentowanych na wystawie  idei, które tworzą klimat współczesnego  Zakopanego.

Ekspozycję możemy zwiedzać podążając czterema szlakami zaprojektowanymi przez jej twórców -  architektów Jana Wierzejskiego i Kacpra Gronkiewicza, grupującymi najważniejsze idee kształtujące to miejsce: CZARNA IZBA - wędrówka pod góralską strzechę, odkrywająca to, co zwykle ukryte przed przyjezdnymi, nierzadko wstydliwe; ZAKOPANE - rozwinięte w czasie poszukiwania genius loci Zakopanego; BIAŁA IZBA - góralszczyzna eksportowa - odświętny folklor na pokaz; NATURA -  refleksje o eksploatacji i ochronie zasobów naturalnych i górskiego krajobrazu; MORSKIE OKO - góry dzikie i niezdobyte dla naszych przodków, ale też oswojone i tak powszednie dla nas; KONIEC SEZONU - cykliczne pytanie o przyszłość. Podążając szlakami "ku przełęczy" zwiedzający początkowo doświadcza przejścia z "pańskiego", miejskiego salonu pełnego malarskich wyobrażeń i projekcji, do ubogiej gazdówki - kultury egzotycznej i odmiennej i widzi, co wynika ze zderzenia cywilizacji miejskiej i folkloru. Następnie podąża z miasteczka w góry przez las dolnego regla, ku skalnym rumowiskom i nagim szczytom, obserwując jak na percepcję gór wpłynął postęp technologiczny, oferujący coraz doskonalsze narzędzia eksploracji niedostępnych niegdyś zerw i turni. Powrót z górskiej wyprawy na niziny kończy filmowa refleksja o trwaniu i przemijaniu ludzi, miejsc i idei. Wystawa angażuje odbiorcę. Pozwala wejść w historię miasta i ludzi dowolnym szlakiem spośród wyżej wymienionych, a następnie zachęca do podążania kolejnym. Ścieżka zwiedzania jest czytelnie zaznaczona przez kolorowe taśmy i wstążki, które niczym nić Ariadny prowadzą przez sale, ogród, taras, a także udostępnione zwiedzającym po raz pierwszy ciemne piwnice willi Cyrankiewicza. Uwagę zwraca wykorzystanie prostych środków przekazu, które przez oryginalne zastosowanie budzą zaskoczenie u odbiorcy - jak na przykład model śmigłowca TOPR-u wiszący na tle panoramy Zakopanego czy luneta, przez którą wypatrujemy zapisanego między konarami drzew hasła, będącego mottem całej wystawy.

Wielkie wrażenie na zwiedzających budzi umiejętne wykorzystanie nagrań video Bartka Solika, który w swoich filmach znakomicie uchwycił majestatyczne piękno Tatr i Zakopanego. Pierwszy, umiejscowiony w kulminacyjnym miejscu wystawy - na szczycie ekspozycji, w otoczeniu dobitnie ilustrującym trud wspinaczki i radość sportu, drugi w wydzielonej zasłoną z tiulu nieokreślonej przestrzeni - prezentujący przemyślenia o sezonowości i przemijaniu, które zainspirują odbiorcę do samodzielnej refleksji nad przyszłością Zakopanego.” 

Organizatorzy wystawy: Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem oraz Fundacja „Zakopiańczycy. W poszukiwaniu tożsamości”.

Autorzy scenariusza wystawy: Kuba Szpilka, Maciej Krupa i Piotr Mazik.

Kurator wystawy: Helena Pitoń.

Scenografia i oprawa plastyczna: Jan Wierzejski i Kacper Gronkiewicz

Filmy: Bartek Solik.

Zdjęcia pochodzą ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego, Ośrodka Dokumentacji Tatrzańskiej TPN, zdjęcia współczesne wykonali Adam Brzoza i Adam Kokot.

Wystawa sfinansowana została ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego,  Województwa Małopolskiego, Miasta Zakopanego, Biura Promocji Zakopanego oraz Fundacji „Zakopiańczycy. W poszukiwaniu tożsamości”.

Patronat honorowy: Janusz Majcher, Burmistrz Zakopanego.

Partnerzy naukowi: Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie oraz kwartalnik „Konteksty” Instytutu Sztuki PAN.

Wystawa jest kolejną inicjatywą Fundacji „Zakopiańczycy. W poszukiwaniu tożsamości”, która zrealizowała do tej pory wystawę „Zakopiańczycy. W poszukiwaniu tożsamości” i wydała książkę pod tym samym tytułem (w 2011 roku), a także zorganizowała w Zakopanem dwie sesje naukowe: „Antropologia, pamięć, historia. Wokół projektu »Zakopiańczycy. W poszukiwaniu tożsamości.«” (2011) oraz „miejsca/nie-miejsca. Nowe topografie, nowe topologie” (2012). Szczegóły na stronie: www.zakopianczycy.eu.

Wyprawa. Pośród tatrzańskich i zakopiańskich idei

19 maja – 3 listopada 2013

Galeria Sztuki im. W. i J. Kulczyckich

Zakopane, Droga na Koziniec 8

czynna: środa – sobota 10:00-17:00 (lipiec – wrzesień 10:00-18:00), niedziela 10:00-16:00