Wiosenna Paportna w Bieszczadach…

Bieszczady czy Bieszczad?

Parę słów wyjaśnienia nazwy tych gór. Skąd ten Bieszczad? „W średniowieczu nazwa Bieszczady występowała w dwóch postaciach: jako (ten) Bieszczad i jako (te) Bieszczady” (http://obcyjezykpolski.pl/bieszczad-albo-bieszczadow/). Etymologia wyrazów Bieszczad i Beskid jest niejasna, czasem wywodzi się ją od trackiego ludu Bessów. Bessowie mieszkali na północ od Karpat, odnotował ich Ptolemeusz, ale nie mamy pewności, czy należy ich wiązać z tą nazwą. Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski Marii Malec (PWN, 2003) podaje: „Przypuszcza się, że obydwie nazwy (Beskidy i Bieszczady) są etymologicznie pokrewne, wywodzą się z pierwotnych form *b(i)eskyd (z czego Bieskid- // Beskid-) i *b(i)esked (z czego Bieszczad). Nazwom tym odpowiada średnio-dolno-niemieckie beschet (czytaj besket) i skandynawskie besked o znaczeniu 'rozdział, rozdzielenie, rozłączenie'”. W dalszym ciągu autorka wyjaśnia, że chodzi o rozdział w znaczeniu działu wodnego. (za: http://sjp.pwn.pl/szukaj/bieszczad.html).  „Bieszczad” i „Beskid” od dawien dawna były bowiem określeniem góroddzielających Polskę i Ruś od Węgier. Miały też w tamtych czasach negatywny wymiar czegoś dzikiego i groźnego dla człowieka. Powiedzenie „świat zbieszczadział” oznaczało świat bardzo dziki, nieprzyjazny dla człowieka. Nazywano je także Wilczymi Górami, od dużej ilości tych wspaniałych drapieżników, albo „przytułkiem łotrów” (Samuel Linde, 1807–1815 – polski leksykolog i językoznawca, tłumacz, bibliograf, pedagog i bibliotekarz, autor Słownika języka polskiego). W dokumentach węgierskich od 1269 roku Bieszczady (po raz pierwszy jako „Beschad”) oznaczały nazwę pasma górskiego – „Beschad alpes Poloniae”. W formie ruskiej określano je jako Beskid lub Beśkid. Od XIV wieku napływała tu pasterska ludność wołoska, a jej obecność spowodowała nadanie nowych nazw. Nazwy ludowe pozostały w granicach wsi, w miejscach, gdzie wypasano bydło. Są niezwykle celne, prawdziwe i do dzisiaj przetrwały na niektórych mapach. Kazimierz Dobrowolski w 1938 roku objaśnił toponimię Beskidu i Bieszczadu na tle nazewnictwa bałkańskiego, łącząc ją z albańską nazwą terenową bjeska, bjeske oznaczającą halę górską, łąkę lub pastwisko. Ta wersja wydaje się bardzo prawdopodobna, gdy weźmiemy pod uwagę, jak ważnym elementem życia miejscowych ludzi było pasterstwo. Legenda przytoczona w książce Andrzeja Potockiego Księga legend i opowieści bieszczadzkich wyjaśnia cała sprawę jeszcze inaczej. Głosi ona, że nazwa Bieszczady pochodzi od słów Biesy i Czady, nazw duszków mieszkających w tych pięknych górach. Potocki pisze: „Na początku na tym skrawku ziemi zapomnianym przez Boga tylko diabły harcowały. Awantury, rozboje i gwałty czyniły między sobą. Nie były to jakieś diabły szczególne, ot zwyczajne rogate i włochate pospólstwo. Ich mnogość powodowała, że ludzie nie chcieli się na tym terenie za żadne skarby osiedlać. Wydawało się, iż ta część Karpat na zawsze pozostanie diablo bezludna. Nawet nazwy swojej wtedy nie miała, bo niby jak nazwać taką diablą krainę?

            Kiedy w wyniku eksperymentów genetycznych wyhodowano w piekle dwie nowe odmiany diabłów, jedne nazwano biesami, a drugie czadami. Różniły się one znacznie od reszty diablej populacji, dlatego najgorętsza egzekutywa piekielna postanowiła umieścić je w oddzielnym rezerwacie. Wybór ten padł na tę dotąd nienazwaną, czarcią krainę. Wyłapano tu dotychczasową biesią hołotę, po czym zaludniono, a raczej zadiablono piekielny rezerwat biesami i czadami. Wtedy też powstała jego nazwa – BIESZCZADY. Ale gdzie jest diabeł, powinien być i anioł, bo gdzie jest zło, powinno być i dobro. Zawsze tak było i tego porządku nawet diabły nie ważą się zmieniać. Niestety sfery niebieskie nie zgodziły się wysyłać do bieszczadzkiego rezerwatu aniołków, bo one były edukowane przeciw zwyczajnym diabłom, a nie genetycznym mutantom. Zachodziła przeto obawa, że aniołkowie mogą nowemu zadaniu nie podołać, a co gorsza, same zejdą na psy, czyli inaczej mówiąc, ulegną diabelskim pokusom. Wtedy zagrały biesy z czadami w orła i reszkę. Wyszło im, że biesy będą od złego, a czady od dobrego.  I natychmiast wróciła normalność do tej krainy, a wraz z nią przybyli ludzie. Nie od razu, ale powoli zaczęli zasiedlać coraz to nowe doliny nad rzekami i potokami, a potem poszli nawet w góry, pod samymi połoninami zakładali wsie. Jedni przybywali tu z Małopolski, inni z Rusi, a jeszcze inni z Wołoszy, ze Słowacji i od Madziarów. Tak się tu wymieszali, wykotłowali, że teraz nie poznasz kto stąd – bo każdy jest stąd. A biesy i czady? No cóż, robią od kilkudziesięciu wieków swoją zwykła diablo-anielską robotę, raz lepiej, raz gorzej, bo przecież nie sposób wszystkim ludziom dogodzić”. Opowieść Andrzeja Potockiego wydaje mi się najlepszym wyjaśnieniem nazwy tych gór. Bieszczad, Bieszczady, czy też góry dobrych i złych duszków – pewne jest jedno, że w tych historiach i obecnych dziejach tego rejonu wszystkiego jest po trochu. I pasterstwa, i łotrzykostwa, i ucieczki przed współczesną cywilizacją w inny świat. Dzisiaj poprawne są obydwie formy: Bieszczady i Bieszczad. Te góry to jednak nie tylko nazwy, szczyty, lasy i przyroda. Ważni są ludzie Bieszczadu, o nich jest też ta opowieść.

Legendy i zwykli ludzie Bieszczadu…

Co odróżnia Bieszczady od reszty polskich gór? Najważniejsze jest tu życie po bieszczadzku. Czyli jakie? Bez pośpiechu, w zgodzie z sobą i naturą. Z namysłem, ale i radością z każdego poranka z widokiem na połoniny i lasy. Bieszczadzkość wzmacnia dzika przyroda, jakiej nie znajdziesz w innych górach Polski. Wieczór z przyjaciółmi przy ognisku lub kominku, pieśni pograniczne: polskie, ukraińskie, węgierskie, łemkowskie.  Niektórzy uciekali w te góry przed sprawiedliwością, inni przed sobą. Najwięcej jest takich, którzy w poszukiwaniu swojego miejsca na ziemi odkryli Bieszczady. I w nich pozostali. Na pewno spotkacie tu fajnych ludzi. Nie sposób opisać wszystkich, dlatego wybrałem tylko kilku z nich, mieszkających w okolicach Cisnej. Ludzie ci stali się cząstką tego rejonu i cząstką Bieszczadu.  Jednymz nich jest Ryszard Szociński. Spotkacie go w Cisnej. Legenda tych gór, poeta, od lat wpisany w Bieszczady. Najczęściej chodzi w kowbojskim kapeluszu. To jednak, jaktwierdząniektórzyza mało, by stworzyć magię. Sprzedaje tomiki wierszy, żyje bez pośpiechu, w harmonii ze sobą i z naturą. Tutaj znalazł spokój, znalazł siebie.

może mi kilka daruje Pan lat
bym
mógł ocalać swoją duszę
być może
inny będzie świat
gdy
w wieczność samotnie wyruszę

gdy
już nakarmię swoje ego
galaktyk
i harmonii pyłem
i Głos usłyszę ten
dlaczego
na ziemi
między wami byłem

to skłonię przed Nim
czoło dumne
podam
swą duszę pełną strachu
i
po raz drugi jeszcze umrę
by zostać
na wszechświata dachu

Podczas wizyty w Cisnej odwiedźcie bar „Siekierezada” (Cisna nr 92, blisko rynku), gdzie zachodzą miejscowe, żyjące po bieszczadzku „zakapiory”. Bar ten zawsze miał wiernych bywalców: bieszczadników, ludzi stąd, malarzy i poetów. Każdy znajdzie tutaj swoje miejsce. Ryszard Szociński także często tu zagląda. Spotykał się tutaj z legendarnym „Majstrem Biedą”, Władysławem Nadoptą, Stanisławem Oleksym i innymi osobami znanymi w Bieszczadzie. Można z nim pogadać, otrzymać dedykację w tomiku wierszy. Warto wspomnieć też tych, co odeszli. Wśród nich Jędrka Połoninę, znanego jako „Jędruś Rzeźbiarz” i „Kapeluszowy Kowboj”. Był on znanym w całym Bieszczadzie poetą i pieśniarzem, żył wolnością na co dzień i w swoim świecie pielęgnował ją jak potrafił. Był on uczniem zakopiańskiego artysty, Antoniego Rząsy. Zasłynął głównie poprzez włóczęgowski styl życia, zawsze w kowbojskim kapeluszu, w butach z ostrogami i z gitarą. Zginął potrącony przez samochód prowadzony przez pijanego kierowcę. Jaki był? Odpowiedzmy wierszem.

Jan Szelc

Jędrek

Daremnie szuka

miejsca swego

do złego losu

przykuty

a z nim rumaki

skrzydlate anioły

które natchnął dłutem

co znajdzie

zgubi

jest wszędzie

i nigdzie nie mieszka

sam siebie

odnaleźć nie może

na krętych i stromych

ścieżkach

Autor wiersza, Jan Szelc, miał tytuł „bieszczadzkiego barda”, bo jak niewielu w swoich wierszach potrafił oddać barwę Bieszczadu, jego ludzi, trudnej historii i dnia dzisiejszego. Za swoją twórczość otrzymał wiele nagród. Napisał następujące tomiki wierszy: Stoję przed sobą (1982), Gwiazda Małej Rawki / Święte Buki (1993), Sine Wiry (1995), Mycykowy Dział (1998), Próg domu (2000), Liputowa droga (2004), Odmawiam góry (2004) i Łzą żywiczną zalakowane (2008).

            A może najprawdziwszym z zakapiorów, albo lepiej: starych bieszczadników, był Władysław Nadopta, słynny „Majster Bieda” z piosenki Wojciecha Bellona? – Zostawiłem Śląsk, bo tam w kopalni nie zostawiłem żadnego zakopanego skarbu, i pojechałem w Bieszczady – powiedział kiedyś. I osiadł tutaj. Zbierał wiosną poroża jeleni, latem grzyby, borówki, łowił ryby. Wszyscy go znali, wszyscy szanowali. A poprzez poezję Bellon pozostawił mu żywy pomnik, bo „Majster Bieda” to jedna z najbardziej znanych bieszczadzkich piosenek. I chociaż już nie ma z nami „Majstra Biedy” to nie „odszedł on wiatrem niesiony w przeszłość” – pozostała pamięć o człowieku, który jak mało kto żył na co dzień wolnością, a kanapką z serem dzielił się z psem. Władysław Nadopta miał przeciekawą twarz. Steraną życiem, pełną niedoskonałości i zmarszczek, wydatny nos i długie, zaczesane do tyłu siwe włosy. Pokolenie starych bieszczadników już powoli odchodzi w przeszłość. Co chwilę słyszymy o kolejnym, który ubył z zakapiorskiej kompanii. Dziewięć stołków przy barze jest symbolem dziewięciu tych, którzy odeszli. W „Siekierezadzie” zawsze jest inaczej, zawsze biesy i czady spoglądają na przybyłych gości. Nieraz groźnie, nieraz z zadowoleniem, a nieraz... z pobłażaniem. Często wita nas ciężki rock i opary alkoholu. „Siekierezada” jest wyjątkowa w skali światowej i dopóki takie miejsca będą w Bieszczadzie, Bieszczad ocaleje w swojej wyjątkowości. Strona internetowa baru: www.siekierezada.pl – są tam liczne, napisane z humorem opowieści o „dziewięciu wielkich”. O dawnych Bieszczadach i ich ludziach. Poczytajcie koniecznie.

            Niedaleko stąd stoi „Przystanek Cisna” Kasi i Andrzeja Rozmysłowiczów. Bez „Przystanku” nie byłoby tak barwnie w Bieszczadach. Fantastyczni ludzie, których dom ma atmosferę serdeczności, kolorowe pokoje i salę z kominkiem, gdzie ciepłem bije żywy ogień.Kasia świetnie gotuje, jest autorką książki Kuchnia wegetariańska. Atmosfera panująca w „Przystanku Cisna” jest niezwykła. Drewniane domy, dobre jedzenie, wieczorem posiady, filmy, prezentacje. Zawsze warto tam wracać.W kolejnym znaczącym miejscu, które lubią ludzie, czyli schronisku pod Honem, spotkamy  czasami, jak będziemy mieli szczęście, Józka, wspomnianego już cymbalistę. Niezwykły to człowiek. Magia gór to także muzyka pogranicza: polska, ukraińska i węgierska, piosenki turystyczne i koncerty. W Centrum Kultury i Ekologii w Cisnej szefuje Julia Kubica, warszawianka, która pokochała Bieszczady. Organizuje mnóstwo imprez, a energii ma w sobie za trzech. W okolice Łopienki dość często zagląda Zbigniew Kaszuba, który uratował od zniszczenia tutejszą cerkiew. Jest tu więcej ciekawych postaciw Bieszczadach, dzięki nim podróż w góry może okazać się największą przygodą. Bez nich nie miałyby one swojego wyjątkowego kolorytu. To wrażenie dopadło i mnie. I chociaż, jak widzicie moje zauroczenie Bieszczadem jest całkowite, a czasami być może trochę naiwne, to dzięki ludziom, którzy tu są, pokochałem te góry dogłębnie. A teraz… wracamy na stoki Paportnej. Zawsze tu pięknie, nieco demonicznie.
 

Paportna w zimie…

Wyprawa na ski-tury w Bieszczady – ten pomysł brzmi nieco egzotycznie. Czyżby? Początek zimy. Styczeń. Sypie jak diabli. Pakujemy auto i jedziemy na ski-tury w Bieszczady. Na pierwszy cel zimowej wyrypy w Bieszczadzie wybieram Wetlinę i Pasmo Graniczne, a właściwie Paportną (1199 m). Waldemar Czado lubi trasy bardzo długie, na których w doborowym towarzystwie można odbyć długą wyrypę, pochodzić, pofotografować i pojeździć. Mnie zasmakowała trasa na Paportną z racji wspaniałych zjazdów, które można modyfikować i dzięki temu przedłużać wyrypę. Wycieczkę rozpoczynamy w Wetlinie na Starym Siole. Szlak żółty, rozpoczynający się w Wetlinie, za mostkiem na Potoku Wetlinka (idąc od strony Wetliny skręcamy w lewo) prowadzi na Pasmo Graniczne i dalej na Rabią Skałę. Najpierw idziemy na nartach obok drogi, dochodząc do ostatnich zabudowań, tu zakładamy foki i przechodzimy przez rozległe łąki, które są bardzo dobrym punktem widokowym na Połoninę Wetlińską i okolice Wetliny. Potem szlak żółty prowadzi lasem bukowym, po prawej naszej ręce mijamy szczyt Kiczerki (755 m). Latem są tutaj niewygodne schody, zimą są na szczęście przykryte warstwą śnieżnego puchu. Przynajmniej w styczniu, bo w wersji wiosennej wycieczki narciarskiej na Paportną idziemy tędy w adidaskach:) Po osiągnięciu grani, szlak łagodnie skręca w lewo. Po drodze mijamy szereg ładnych polanek, a przed Jawornikiem polanę z pięknym widokiem na Połoninę Wetlińską. Osiągamy Jawornik (1021 m). Tutaj dotyka szlaku granica Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Potem zjeżdżamy na nartach bez odpinania fok ścieżką i pięknym bukowym lasem w dół w stronę przełączek pod Paportną. Są dwie. Przed nami potężne stoki Paportnej. Długa, porośnięta bukowym lasem ściana, którą pokonujemy długimi, niezbyt stromymi zakosami. Po ok. 1 godzinie podejścia powinniśmy osiągnąć wierzchołek Paportnej. Z ładną polaną widokową, gdzie organizujemy sobie odpoczynek. Paportna (1198, na niektórych mapach 1199 m n.p.m.) to dwuwierzchołkowy szczyt w Bieszczadach Zachodnich, położony w bocznym grzbiecie pasma granicznego. Nazwa szczytu ma pochodzić z języka ukraińskiego i oznaczać paproć (paporot), która występuje tu latem w dużej ilości. Przewodnik „Bieszczady dla prawdziwego turysty” (Wydawnictwo „Rewasz”) podaje informację, że poniżej szczytu znajduje się niewielkie zagłębienie, przypominające trochę jeziorko (miejscowa ludność nazywała je Jeziorkiem), a ponadto w pobliżu tego miejsca stała drewniana chata z napisem „Himmelsfeld Koliba”, wybudowana w czasie II wojny światowej przez niemiecką straż graniczną. Istniała jeszcze 40 lat temu. Wracajmy do topografii masywu. Grzbiet Paportnej łączy się z głównym na Rabiej Skale, znajdującej się ok. 1200 m na południe. Na północny wschód od głównego wierzchołka jest drugi, o wysokości 1175 m n.p.m. Strome zachodnie i wschodnie stoki opadają odpowiednio do dolin potoków Chomów i Wielki Lutowy. Na północnym stoku tego bieszczadzkiego szczytu leżą źródła potoku Rybnik. Przez wierzchołek prowadzi żółty szlak turystyczny Wetlina Stare Sioło – Rabia Skała i dalej pasmem granicznym. To szlak piękny i stosunkowo rzadko odwiedzany. Widok z niego jest rozległy i malowniczy, praktycznie od kierunku południowo – zachodniego po północno – wschodni. Ładnie prezentują się Fereczata i rozległy masyw Jasła na zachodzie, oraz Smerek z podłużną bryłą Połoniny Wetlińskiej na północy. Widać w dolinie malowniczą osadę Smerek. Czasami przy super pogodzie i inwersji widać stąd Tatry. Ostry ząb skalny wyraźnie odcina się od bieszczadzkich pagórków i wzniesień. Trawersując dwie szczytowe kulminacje wchodzimy do rzadkiego lasu. Tutaj można odpocząć po trudach podejścia, napić się herbaty, coś zjeść. Po odpoczynku rozpoczynamy zjazd. Jedziemy najpierw polaną podszczytową, a potem pięknie nachyloną ścianą północną, przez niezbyt gęsto rosnące tutaj potężne buki. Gęstymi i dłuższymi skrętami pokonujemy tę ścianę z 2-3 odpoczynkami po drodze. Ten zjazd zadowoli każdego. Warto go powtórzyć i podejść z przełączki pod Paportną jeszcze raz na szczyt Paportnej. Polecam takie rozwiązanie. Można też z Paportnej zjechać jej przez jej polanę podszczytową na stronę zachodnią i niezbyt gęstym lasem w stronę Beskidu, jedziemy aż do momentu, kiedy las robi się gęsty i nieprzejezdny, przy wielkich śniegach prawie do dna doliny. Wracamy na Paportną (30 minut podejścia) i zjeżdżamy wzdłuż żółtego szlaku na przełączkę pomiędzy Paportną a Jawornikiem. Po drugim zjeździe z przełączki pod Paportną zakładamy foki i ruszamy na fokach na Jawornik, który osiągamy po ok. 30 minutach podejścia. NaJaworniku skręcamy w prawo w zielony szlak. Odpinamy foki. Wędrujemy i zjeżdżamy na przemian na nartach coraz niżej, najpierw łagodnie, a im niżej, tym bardziej stromo. Dochodzimy do pierwszych zabudowań Wetliny, wkraczamy na asfaltową wąską dróżkę i tuż przy kościele wychodzimy na główną drogę. Wyrypa na Paportną zakończona. Wracamy do auta pozostawionego na parkingu przy sklepie spożywczym na Starym Siole w Wetlinie.